دکترعلی شرقی                 

 نقدی بر شعر و شاعری فرخی یزدی 

گامی بر خواهم داشت

ولی نه بر جای پای حماسه های کهن

نه در میان اشباح مه گرفته باستانی

گامی بر خواهم داشت در راهی که سرشتم بکشاند

گرانم می آید که جز خود را هبری داشته باشم     (امیلی برونته)

حدود140 سال پیش یعنی سال 1264 شمسی در یک خانواده معمولی و تهی دست یزدی پسرکی قدم به دنیا گذاشت که سرشتش او را در دوراه گوناگون کشاند, شاعری پر استعداد و سیاستمداری لجوج و ستیزه خو . در خردسالی پیش از آنکه به استعداد خارق العاده خود پی ببرد , به نانوایی پرداخت. با رقة نبوغ هنری او از نوجوانی آغاز شد ودر همان زمان بخت نیز یارش گردید ,  درمدرسه مبلغین انگلیسی های شهرستان یزد بنام مرسلین   پذیرفته شد تا علاوه بر تحصیلات سنتی آن زمان ,باتحصیلات جدید و زبان انگلیسی نیز آشنا شود. افسوس که روی دیگرسکه , یعنی آن سرشت مبارزه جویی او به تدریج آشکار می شد چنانکه دریکی از جشن های سالانه آن دبستان, بر علیه میسیونرهای مسیحی و مدیران انگلیسی آن شعری سخت انتقادی سرود که شاید از اولین سروده های او نیز باشد :

           سخت بسته با ما چرخ ,  عهد سست پیمانی                                        داده او بهر پستی , دستگاه سلطانی

          دین ز دست مردم برد ,  فکرهای شیطانی                                      جمله طفل خود بردند در سرای نصرانی

                                                      ای دریغ از این مذهب ,  داد از این مسلمانی                                                     

این سروده گرچه از سوی یک دانش آموز کم سن و سال کاری فوق العاده بود اما رگه های عصیان را نیز می توان در سرشت این نوجوان پانزده ساله درک کرد . طبیعی است که این کار به مذاق اولیاء خارجی دبستان خوش نیاید او را از آن مدرسه اخراج کنند . شاید این اتفاق ناگوار , یکی از دلایل تشدید آن خوی ستیزه جویی او در طی حیات سیاسی اش باشد که نتیجه اش میهنمان را احتمالا از داشتن ستارة دیگری در آسمان ادبیات زبان پارسی محروم ساخت   

از آنجا که بحث ما , نقدی بر آثار شاعرانه فرخی است , از زندگی سیاسی او, به جز آنچه که به شعرش ارتباط پیدا می کند پرهیز میکنیم.  برای بهتر شناختن مقام شاعرانه این گوینده ابتدا به این دونکته می پردازیم که شعر چیست و شاعر کیست؟!

شعر چیست ؟

ارائة تعریفی از شعر کاری بس دشوار است, لیکن به زبان ساده , شعر را میتوان ما حصل گره خوردگی اندیشه و خیال دانست. آفرینشی که از این گره خوردگی بهمراه قریحه ذاتی شاعر ایجاد می شود شعر اصیل است و در اینجاست که تفاوت بین شعر و نظم نیز روشن می گردد . در نظم که بیشتر برای بیان مطالب فلسفی ,تاریخی , حماسی بکار گرفته می شود هرچند با وزن و قافیه باشد , لیکن چون معمولا از تخیلات شاعرانه تهی است ، شعر نیست گر چه گاهگاهی نیز ابیات نابی در نظم مشاهده می شود . غزلیات مولانا در دیوان شمس کاری است شاعرانه ولی مثنوی او به صورت نظم سروده شده است , هرچند صد ها بیت شعر ناب نیز درآن دیده می شود . ملک اشعرای بهاربیت معروفی در بیان شعرو نظم و تفاوت آنها دارد :

 ای بسا شاعر که اندر عمر خود نظمی نساخت                                           وی بسا ناظم که اندر عمر خود شعری نگفت

از این جهت می توان چنین نتیجه گرفت که هر سروده ای که دارای وزن و قافیه باشد شعر نیست و شعر ناب آفرینشی است که در وهم شاعر و در حالتی که آنرا باید تب سرایش نامید ، خلق می گردد و پس از آن است که آرایه های کلامی به آن افزوده میشود . دو بیت زیر شاید مثال خوبی برای تفاوت شعر و نظم باشد :

1.    به مژگان سیه کردی هزاران رخنه در دینم                                              بیا کز چشم بیمارت هزاران درد برچینم

2.     هشت ساعت برای کار بس است                                                           بیش از این جان و تن نباید خست 

بیت اول که از حافظ است ,اوج گره خوردگی اندیشه وخیال را ارائه می دهد و یک بیت ناب است . ناب بودن آن از این جهت است که هر نوع تغییریا پس و پیش کردن واژه ها به زیبایی آن خدشه وارد می کند.

اما در بیت دوم هر چند که تمام قواعد شعری در آن رعایت شده و واژه های نسبتا مناسبی نیز به کار رفته است و حاوی نصیحت و راهنمایی انسان نیز هست ولی خیال انگیز نیست . بنابراین بیت اول را شعر ناب و بیت دوم را نظم می نامند . شاهنامه شاهکار استاد طوس نیز یک نظم حماسی است که در عین حال که هزاران بیت خیال انگیزو ناب را در سراسرآن می توان دید, خود استاد نیزدر ابتدای شاهنامه به نظم بودن آن اشاره دارد :

                  پی افکندم از نظم کاخی بلند                                                               که از باد و باران نیابد گزند

اصولا فرخی نباید خود را مجبور می کرد که هر روز به همراه سر مقالة روزنامه طوفان که خود انتشار می داد شعری هم در همان مضمون بسراید و اگر چنین کند خود را از حوزه جوشش شعری خارج کرده و همچون نقاشی است که بجای خلق شاهکارخود ,  طرح یخچال و جارو برقی وغیره را به سفارش بازرگانی نقاشی کند . بهمین دلیل است که حوزه کار فرخی بتدریج از شعر ناب به روزمرگی ویا بیان اخباربه نظم , نزدیک گردید وسر انجام چنین شد که سراینده غزل زیبایی چون:

         شب ,  چو در بستم و مست از می نابش کردم                                      ماه اگر حلقه به در کوفت , جوابش کردم

         دیدی آن ترک ختا , دشمن جان بود مرا                                          گرچه عمری به خطا , دوست خطابش کردم

        شرح داغ دل پروانه , چو گفتم با شمع                                               آتشی در دلش افکنده و , آبش کردم

         دل که خو نابة غم بود و جگر گوشة درد                                              بر سر آتش جور تو , کبابش کردم

         منزل مردم بیگانه چو شد خانة چشم                                                    آن قدر گریه نمودم , که خرابش کردم

        غرق خون بود و نمی مرد ز حسرت , فرهاد                                         خواندم افسانة شیرین و به خوابش کردم

         زندگی کردن من , مردن تدریجی بود                                                 هر چه جان کند تنم , عمر حسابش کردم

چند سال بعد اینگونه طبع آزمائی کند :

           از مظالم پلیسی , محو شد حق نویسی                                        متن نامه را دریدم , نوک خامه را شکستم